Dodenherdenking 2025

Geachte dames en heren,

Elk jaar op 4 mei herdenkt de provincie Zuid-Holland de tien ambtenaren, Statenleden en leden van Gedeputeerde Staten die zijn omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Dat zijn de heren H. Alter, L.P.A. Bendik, A. van Dijk, C.J. Engels, B.C.J.H. Faber, A. Menist, H.A. Remeijn, C.G. Roos, T.J. Verschuur en L.L.H. de Visser. Ongeveer tien jaar geleden kwam vanuit de Provinciale Staten het verzoek meer aandacht te geven aan deze Zuid-Hollandse slachtoffers van de Duitse overheersing. Niet alleen door hun namen te noemen, maar ook door hun geschiedenissen te achterhalen en hun verhalen, opnieuw, te vertellen. In de loop van het afgelopen jaren is dat gebeurd in de toespraken van mijn voorganger Jaap Smit, tijdens deze 4 mei-herdenkingen.

Vandaag zijn we hier opnieuw samen om stil te staan. Om te herdenken. Om te eren. We herdenken de mensen die hun leven gaven voor onze vrijheid. Mensen die opstonden toen anderen wegkeken. Die risico’s namen om anderen te redden. Die vochten voor een wereld waarin wij vandaag vrij kunnen leven. We noemen dat vaak heldenmoed. Maar wat is dat eigenlijk? Heldenmoed zit niet alleen in grootse daden op een slagveld. Het zit ook in het verzet van een vrouw die onderduikers voor een korte duur in haar kelder verstopt. In de jonge man die pamfletten drukt in een koude, vochtige schuur. In de radio-uitzending van een verboden zender, in een stem die zegt: ‘ik zwijg niet’.

Ik moet denken aan het verhaal van Piet Kuijt, een Zuid-Hollander die zijn leven op het spel zette tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor verzetslieden die in de oorlog op de Waalsdorpervlakte werden geëxecuteerd. Zij hadden voorgoed moeten verdwijnen onder het duinzand van dit prachtige natuurgebied. Maar de Duitsers beseften niet dat een Katwijkse helmgrasplanter stiekem de graven markeerden. Zodat ze na de oorlog teruggevonden konden worden. Het verhaal van Piet Kuijt is in 2021 aan het licht gekomen omdat Edward Verheij, tegenwoordig werkzaam bij de provincie, zich vastbeet in dit verhaal. Dit verhaal werd levend gehouden op de werkvloer van duinwaterbedrijf Dunea, opvolger van het bedrijf waar de grasplanter voor werkte.

Piet Kuijt sprak nooit met zijn familie over het risicovolle werk. Misschien omdat hij te veel dingen had gezien. Of omdat hij hen wilde beschermen. Na de oorlog leidde Kuijt de onderzoekers zelf naar de vele graven in het gebied. Ongeveer 280 verzetsstrijders waren er vanaf 1941 doodgeschoten, onder wie leden van de eerste verzetsgroepen van ons land; de Geuzen en de Februaristakers. De laatste executies waren op 8 maart 1945, als vergelding voor de aanslag op SS-leider Rauter. 38 mensen werden toen vermoord, onder wie medewerkers van het verzetsblad Trouw. Na de oorlog werden NSB'ers ingezet om de lichamen te bergen. Maar op foto's van de opgravingen zien we dat de dan 53-jarige Kuijt ook zelf mee groef. De emotie van het zware werk is op zijn gezicht af te lezen. Alle lichamen, vaak in vergaande staat van ontbinding, werden zorgvuldig onderzocht om hen te identificeren. Piet Kuijt, in 1972 overleden, zweeg na de oorlog over zijn werk. Een verzetskruis wees hij resoluut af.

Piet Kuijt handelde niet omdat hij wist hoe het allemaal zou aflopen. Hij handelde omdat zijn hart hem vertelde dat dat het enige juiste was om te doen. Net als zoveel anderen in Zuid-Holland. Ze handelden niet omdat ze zeker wisten dat het goed voor hen zou aflopen. Ze handelden omdat het moest. Omdat ze voelden dat hun menselijkheid belangrijker was dan hun veiligheid. Ik had vandaag ook kunnen kiezen om iets te delen over de dingen die toen mis zijn gegaan, mensen waarmee het is misgegaan.

Want ook dat is gebeurd. Maar ik kies er bewust voor om het verhaal van de heer Kuijt hier met u te delen. Om stil te staan bij heldenmoed. Omdat anders hun leven en vaak vroegtijdige dood voor niets zou zijn geweest. Net als onze collega’s die toen voor de provincie werkten. Die hun leven lieten tijdens deze verschrikkelijke bladzijden in de geschiedenis van Zuid-Holland. Juist daarom herdenken we vandaag. Niet alleen om het verleden te eren. Maar om de waarden van toen te verbinden aan de wereld van nu. Want de wereld staat opnieuw in brand.

In Oekraïne vallen bommen op ziekenhuizen en scholen. Alweer meer dan drie jaar en het einde lijkt nog zo ver weg. In Gaza is er nauwelijks nog ruimte voor hoop. Democratieën wankelen, leiders die ooit als stabiel golden, geven ruimte aan haat en verdeeldheid. Zelfs in het hart van de vrije wereld zien we vanzelfsprekendheden schuiven. Free Radio Europe, ooit een baken van vrije informatie en van groot belang in tijden dat de Sovjet-Unie bestond, wordt nu de mond gesnoerd. De steun aan Europese veiligheid wankelt. En economisch zien we donkere wolken boven ons verschijnen. Niet alleen van inflatie en recessie, maar vooral van morele uitholling. De verharding in onze maatschappij kent soms geen grenzen.

En dan rijst de vraag: wat zouden de mensen die we vandaag herdenken, doen?
Zouden zij zwijgen? Op hun telefoon of ergens anders naar kijken? Of zouden zij (opnieuw) de moed vinden om op te staan? De vrijheid die zij toen bevochten, blijkt broos. En telkens opnieuw moet ze bewaakt worden. Daarom is herdenken niet vrijblijvend. Het is geen ritueel alleen voor stil verdriet. Voor 2 minuten stilte. Het is een opdracht. Een herinnering dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is. Dat heldenmoed ook nu nodig is. Dat de doden niet voor niets zijn gestorven.

Heldenmoed. Niet perse op het slagveld. Maar in woorden. In daden. In keuzes. In het opkomen voor de ander. In het durven spreken, juist wanneer zwijgen comfortabeler lijkt. Vandaag, op deze plek, mogen wij stil zijn. Hier herdenken wij onze collega’s van toen. Maar morgen moeten wij spreken. Voor waarheid en voor rechtvaardigheid. Voor elkaar. Laat de herinnering aan de gevallenen een kompas zijn. Niet alleen voor wat was, maar vooral wat nog moet komen.

Ieder jaar kiest het Nationaal Comité 4 en 5 mei, waarvan ik ook deel mag uitmaken, een passend thema voor de herdenkingen en de vieringen in deze meidagen. Het thema voor 2025 is ’80 jaar vrijheid’. We vieren we dat de Tweede Wereldoorlog 80 jaar geleden ten einde kwam. In het hele land staan we erbij stil dat Nederland dankzij de inzet van militairen van de geallieerde landen en met hulp van het verzet werd bevrijd. We herdenken de slachtoffers die daarbij vielen. De littekens die de Tweede Wereldoorlog achterliet zijn 80 jaar later nog steeds zichtbaar. Heel direct in families die dierbaren hebben verloren die zijn vermoord tijdens de Holocaust of zijn omgekomen door het oorlogsgeweld in Nederland en in Nederlands-Indië. Maar ook breder werkt de Tweede Wereldoorlog door, zoals in de manier waarop we naar de wereld kijken.

Alleen in een land zonder oorlog, waar mensenrechten worden nageleefd en waar geen onderdrukking is, kan een samenleving optimaal functioneren. Daarom vieren we met 80 jaar vrijheid ook dat wij in een democratie leven. Een land waar iedereen mag meedenken en meebeslissen, vraagt om ieders verantwoordelijkheid. Wij kregen in 1945 onze vrijheid terug, maar op veel plaatsen in de wereld wordt tot op de dag van vandaag oorlog gevoerd. Vrijheid is nooit af; we moeten er dagelijks aan werken om de ander de ruimte te geven en onze democratie te bewaken. Op die manier blijft Nederland een vrij, tolerant land.

Dames en heren,

De namen van onze collega’s staan op de monumentale steen die is ingemetseld in het C-gebouw van het provinciehuis. En ook op het wandkleed dat bij de herdenkingen als decor wordt gebruikt. Dit wandtapijt dateert van 1950 en is daarmee het oudste provinciale monument ter nagedachtenis aan de Zuid-Hollandse slachtoffers van de Duitse bezetting.

Het nationaal monument Oranjehotel in Scheveningen is ook zo’n bijzondere en een stille getuige van donkere bladzijden in onze geschiedenis van Zuid-Holland. Het herinnert ons aan moed, trouw, en verzet tegen onrecht. Een voormalige gevangenis die in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt om verzetsstrijders op te sluiten. Het is een indrukwekkende en beladen plek waar mensen zoals Ernst Cahn, Stuuf Wiardi Beckman en Anton de Kom gevangen zaten. Velen van deze gevangenen overleefden de oorlog niet.

Hun verhaal, en ook de verhalen van onze collega’s zijn een niet te missen roep aan ons allemaal; blijf waakzaam, verdedig de democratie en stel jezelf én de ander de vraag – wat kan ik doen? – want daar begin verzet.

Laten wij hen eren en hun heldenmoed nooit vergeten.